☛ Jump to Cuneiform Writing Techniques in the Ancient Near East
Yazı Çivinin Ucunda
Çivi yazısı yazmak düşündüğünüzden daha kolay ve eğlenceli olabilir... Mezopotamyalı kâtipler yazma sanatını öğrenmeye henüz 5 yaşındayken başlıyorlardı. O yüzden haydi, acele edin...
Çivi yazısı yazmak için ihtiyacınız olan her şey kil (ya da şekillendirilebilen benzeri bir malzeme) ve düzgün köşeleri olan bir stylus yani kalem (çok yüzlü konik biçimde – polyhedral cone – olmalı ki ucundaki köşe açıları sayesinde (çivi) işaretinin genişliği belirlenebilsin, bakınız Res. 1).Sıradan yemek çubukları kil üzerine güzel işaretler basmak için oldukça kullanışlıdır! Fakat Mezopotamya’da geleneksel olan stylus’u kullanarak eski kâtipler gibi çalışmak isterseniz, o zaman bir kamışın sap kısmını uygun şekilde kesmelisiniz.
Res. 3: Kamıştan bir stylus ile yapılmış işaretin tipik görünümünü gösteren yakın çekim: sağ yüzü pürüssüz ve hafif eğri iken sol yüzü düzdür ve lif benzeri baskılar sergiler (yazarın kendi arşivinden).
Eski Mezopotamya’da iki kamış türü yaygındı: Phragmites australis (Günümüzde Irak’ın güneyinde yer alan ünlü bataklıklarda yaygındır.) ve Arundo donax (kargı kamışı, Res. 2). Bunlardan yalnızca ikincisi yazma kalemi (stylus) elde etmeye uygundur. Kargı kamışı, Akdeniz havzasına özgüdür ve her iki yarı kürenin subtropikal ve tropik bölgelerinde görülen ılıman iklimde yetişir. Bu yüzden eğer Türkiye, Irak, İspanya ya da Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşıyorsanız bir kamış sapı bulmanız zor olmayacaktır. Eğer bu ülkelerden birinde yaşamıyorsanız şehrinizdeki botanik bahçesinin yetkililerine sorabilir ya da bambu kullanabilirsiniz ancak bu bitkiyi kesmek daha zordur!
Orijinal tabletler incelendiğinde, kâtiplerin istikrarlı bir biçimde kalemin (stylus), parlak ve düz olan dış kabuğunu içeren yüzünün, işaretin pürüzsüz ve hafif eğri olan sağa dönük tarafını, kamışın kesilmiş iç kısmına karşılık gelen yüzünün ise işaretin sola dönük tarafını oluşturacak şekilde tuttuklarını ortaya koyar (Res. 3). Bunun nedeni muhtemelen kamışın yapışmayan, suya dayanıklı kısmından en iyi şekilde faydalanma isteğiydi. Çünkü işaretin sağa dönük tarafı genellikle diğerlerinden daha geniştir.
Kamışı düzgün kesmenin pek çok yöntemi vardır ki bunların tamamı aynı ölçüde işe yarar. Yine de Mezopotamyalı kâtiplerin kalemin yalnızca belli köşelerini kullandıklarına dikkat edin (Res. 4).
Üzerinde durulması gereken önemli bir nokta da kalemin eğik yüzünün ıslak kil üzerine işaretin sağa dönük tarafını oluşturacak şekilde basılmasıdır (Res. 5). Kamış sapını kesme açınız işaretin kalınlığını (ya da açıklık açısını – “aperture angle”) belirleyecektir. “Doğru” ya da “yanlış” açı diye bir şey yoktur. Çünkü bu özellik Eski Yakındoğu’da farklı dönemlere ve yazı geleneklerine göre değişmiştir.
Res. 5 (sağda): Kamıştan kalemin tutuluşunu gösteren örnek bir tasvir.
Tek İhtiyacınız Olan Şey Kil ♫
Kilden tablet şekillendirmek pizza hamuru yoğurmak gibidir ama siz en iyisi 4000 yıllık şu Sümer tarifini takip edin:
“Acele, buraya gel, kili al, yoğur, düzle, karıştır, onu bir top gibi sar, kalınlaştır, tablet yap!”
İncelemeler kimi zaman bir tableti oluşturan kil levhaların puf böreğinin hazırlanmasına benzer şekilde tekrar tekrar katlanması ve yuvarlanmasını içeren karmaşık bir süreçten geçtiğini de gözler önüne serer. Eskiçağ’da tabletin hazırlanması için kullanılan kilin kalitesi; hammaddeye, üretilme biçimine ve metnin türüne göre değişkenlik gösterebilirdi. İdari konularda yazılan ve kısa ömürlü olan tabletler kalitesiz kilden hazırlanırken kraliyet arşivi için yazılacak olanlar daha kaliteli kilden yapılırdı. Tabletlerin şekli de metnin türüne ve yazı geleneğine bağlı olarak oldukça değişkendi. Öğrenciler genellikle tabletleri mercimek şeklinde (mercimek tabletler denilen) hazırlıyorlardı ki bu, onları avuç içinde tutmaya olanak sağlıyor ve yazı pratiği yapmaya uygun hale getiriyordu (Res. 6).
Nihayet yazmaya başlayabilirsiniz. Çivi yazısı, kalemin (stylus) köşelerini ıslak kile basit bir şekilde bastırma olayıdır. Çivi yazısı işaretleri, kil üzerine kalemle yapılan baskıların farklı şekillerde birleşmelerinden oluşur ve her işaret ayrı baskı biçimleri yoluyla elde edilir.
Üç farklı işaret türü vardır: dikey, yatay ve eğik. Ayrıca Winkelhaken ya da köşe çengeli olarak adlandırılan işaret, eğik işaretin baş kısmını temsil eder. Bir türden diğerine geçmek ve işaretin uzunluğunu belirlemek tamamen kalemin tablete olan açısını ve yüzeyle buluşan köşesinin yönünü çeşitlendirme işidir. Tablete değen kalemin (stylus) ucu, her zaman işaretin ana eksenine karşılık gelir. Örneğin, dikeyden yatay işarete ya da tam tersine geçerken kalem 90° döndürülmelidir.
Çivi yazısı alıştırmasına başlamanın en iyi yolu, o dönemdeki kâtiplerin öğrenme programını takip etmektir. Önce bir dizi dikey, yatay ve köşe çengeli (Winkelhaken) yapın, ardından daha karmaşık işaretlere geçin!
Asurca hecelerin (binlerce işarete kadar varan) karmaşıklığına alışkın olmayanlar için seçilmiş bazı işaretlerin sadeleştirilmiş ve alfabetik sırayla düzenlenmiş tablosuna bakmak faydalı olacaktır (Res. 7). Latin ve Arap alfabelerine göre düzenlenmiş işaret tablolarına şu listeden ulaşılabilir. Diğer örnekler için şu siteye (C. Michel tarafından hazırlanmış) ya da I. Finkel & J. Taylor’un Cuneiform isimli kitabının 102 ve 103. sayfalarına bakılabilir.
Başlangıç için hazırlanmış faydalı bilgiler ve eğitimlere YouTube üzerinden erişmek de mümkün. Özellikle “Irving Finkel Teaches Us Cuneiform” (British Müzesi kuratörü Irvin Finkel tarafından) ve Chicago Üniversitesi Doğu Çalışmaları Enstitüsü (The Oriental Institute) öğretim üyelerinden Theo van den Hout’un “Scribes in Mesopotamia” videoları favorilerim arasındadır.
Biraz alıştırmayla, siz de “seramik kaligrafisti” Jeremiah Peterson ve diğerleri gibi güzel “taklitler” yapabilirsiniz (Res. 8).
... İyi eğlenceler!
Detaylı okuma için...
- L. Messerschmidt, “Zur Technik des Tontafel-Schreibens”, OLZ 9, 1906, 185-196, 304-312, 372-380
- M. Cammarosano, “The Cuneiform Stylus”, Mesopotamia XLIX, 2014, 53-90
- A. Bramanti, “The Cuneiform Stylus. Some Addenda”, CDLN 2015/12
- E. Devecchi, G. Müller, and J. Mynářová (eds.), Current Research in Cuneiform Palaeography, Gladbeck 2015
- Cuneiform on Wax project webpage, JMU Würzburg
- J. Taylor, “The Making and Re-Making of Clay Tablets”, Scienze dell’Antichità 17, 2012, 297-324
- M. Cammarosano, K. Weirauch, F. Maruhn, G. Jendritzki, P. Kohl, “They Wrote on Wax. Wax Boards in the Ancient Near East”, Mesopotamia LIV (2019), 121-180